Wszystko zaczęło się w piątek 8 czerwca 1945 roku o godz. 8.00 rano, kiedy to pierwszy polski proboszcz Piły o. mgr Jerzy Rumak wśród ruin zniszczonego miasta dokonał uroczystego poświęcenia kościoła rzymskokatolickiego pw. św. Antoniego.
Ta znamienna w dziejach Piły podniosła uroczystość, zapoczątkowała szeroką działalność duszpasterską pierwszej po wojnie parafii w wyzwolonym mieście założonej i niestrudzenie prowadzonej przez Zakon Braci Mniejszych Kapucynów przybyłych z prowincji Krakowskiej. Dzieje parafii nierozerwalnie związane są z samym budynkiem kościoła którego budowa rozpoczęła się 21 XI 1928 roku a ukończona została w roku 1930 dnia 15 marca. Budowla projektu niemieckiego architekta Hekkomera ze Stuttgartu, swoim kontemplacyjnym, katakumbowym wnętrzem oraz uproszczoną nowatorską formą architektoniczną, przypominającą nieco wyglądem wczesny styl romański, nawiązuje do wiodącego w latach 30 – tych stylu awangardowego budownictwa sakralnego, wzorowanego nieco na wczesnym stylu romańskim reprezentowanego głównie przez niemieckich budowniczych. Oryginalność i niepowtarzalność tego projektu potęguje niecodzienne wyposażenie i wystrój świątyni, głównie poprzez ponad siedmio metrowej wysokości, majestatyczną figurę ukrzyżowanego Chrystusa, wykonaną przez Bertholda Mullera Orinhausena z Berlina oraz malowidła ścienne przedstawiające poszczególne sceny Drogi Krzyżowej, których twórcą był artysta z Manheim Willi Osler.
Miejsce pod budowę kościoła nie zostało wybrane przypadkowo. Dzielnica bowiem w której miał stanąć nowy katolicki kościół (dzisiejsze Zamoście), zamieszkiwana była głównie przez większość pilskiej polonii, co wpłynęło na zamiar ówczesnych niemieckich władz miasta jakim było odciągnięcie polskich katolików od kościoła pw. Św. Jana usytuowanego w centrum miasta uznawanego za ostoję polskości w niemieckiej Pile, a tym samym zmniejszenie jego znaczenia jako ośrodka kulturalno – religijnego polskiej mniejszości. Pomimo wybudowania nowej świątyni nie powstała administracyjnie osobna parafia, a sam kościół wchodził w skład utworzonej tzw. Wolnej Prałatury Pilskiej roztaczającej swą opiekę duszpasterską nad katolikami narodowości polskiej i niemieckiej. Okres wojny, a szczególnie ostatnie dni walk o Piłę nadwątliły nieco konstrukcję budynku i jego wyposażenie, ale mimo to kościół niemal w całości ocalał.
Na owe czasy był to niezwykle śmiały projekt, który budził wiele mieszanych emocji wśród mieszkańców miasta.
Po wyzwoleniu już w marcu 1945 roku przybywa do Piły z Krakowa wspomniany już o. Jerzy Rumak i w porozumieniu z miejscowymi władzami, przejmuje świątynię wraz z terenem przyległym i przywraca jej pierwotny sakralny wygląd organizując w zniszczonej działaniami wojennymi Pile początki życia religijnego nielicznych jeszcze mieszkańców, niemal od podstaw. Następne lata, to ciągły rozwój parafii i działalności duszpasterskiej prowadzonej w trudnych warunkach materialnych i bytowych przez ojców franciszkanów. Przy parafii powstają pierwsze zgromadzenia charytatywne i grupy modlitewne skupiające znaczną, stale rosnącą liczbę aktywnych parafian. I tak, już w styczniu 1946 roku powstaje, z inicjatywy o. Rumaka grupa Żywego Różańca a w marcu grupa charytatywna Caritas. W późniejszym czasie, rozpoczyna swoją działalność Ognisko Samarytańskie dla chorych oraz parafialne przedszkole.
Jednocześnie ojcowie kapucyni rozpoczynają naukę religii w pierwszych pilskich szkołach. Za zgodą miejscowych władz, franciszkanie przejmują pobliski częściowo zniszczony kościół ewangelicki z przylegającym doń budynkiem tzw. pastorówką i po nadaniu mu 15 maja 1947 roku Św. Stanisława Kostki, oraz po przeprowadzeniu wstępnych prac remontowo – modernizacyjnych włączają go do parafii, wyznaczając mu rolę pomocniczego kościoła szkolnego dla dzieci i młodzieży. Również gmach kościoła Św. Antoniego przechodzi kolejne zmiany modernizacyjne.
Wybudowana zostaje nowa obszerna plebania Domu Zakonnego oraz stylowe krużganki wraz z dziedzińcem, tworzące w całości ciekawy architektonicznie kompleks zabudowy klasztornej. W późniejszym czasie wzniesiono budynek mieszczący salki katechetyczne, bibliotekę parafialną oraz młodzieżową kawiarenkę – wieczernik. Na tyłach zaś kompleksu zostaje założony ogród – miejsce odpoczynku i wyciszenia zakonników. Zadbano także o podstawowe wyposażenie świątyni, niezbędne do wykonywania posług kapłańskich, takie jak – naczynia i szaty liturgiczne, sztandary, umeblowanie, wizerunki świętych itp. Dbały o to szczególnie, powołane do pomocy duszpasterskiej w roku 1946 niestrudzone siostry zakonne Służebnice Najświętszej Marii Panny z prowincji Śląskiej z Poręby służące także obecnie.
Na przestrzeni lat od momentu powstania parafii, miało w niej miejsce również wiele niezapomnianych i niezwykle ważnych dla niej wydarzeń i przełomowych momentów.
Do takich należały przede wszystkim: wspomniane już poświęcenie świątyni 8 czerwca 1945 roku przez proboszcza o. Rumaka, wizyta Kardynała Prymasa Polski Augusta Hlonda oraz Księdza Kardynała Prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego w roku 1962, peregrynacja obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej połączonej z pielgrzymką do cudownego obrazu w Częstochowie w 1962 roku, ufundowanie i konsekracja dwóch nowych dzwonów kościelnych o imionach Maryja i Wacław (w miejsce dwóch brakujących, zdjętych przez Niemców podczas wojny) w roku 1967 w ramach obchodów 1000 – lecia Chrztu Narodu Polskiego a także pierwsza w parafii pielgrzymka do Rzymu w roku 1987 połączona z audiencją u papieża. Również bardzo istotnymi wydarzeniami w parafii były i są, odbywające się od 58 lat misje święte głoszone przez zapraszanych kapłanów z całej Polski, mające znaczy wkład w podnoszeniu poziomu wiedzy i kultury religijno-duchowej parafian. Dotychczas odbyło się sześć takich misji.
Ostatnie lata działalności duszpastersko – charytatywnej parafii, to przede wszystkim uczestnictwo wiernych w licznych i prężnie działających grupach i zgromadzeniach przykościelnych. Jednym z kluczowych zadań jakie Bracia Mniejsi Kapucyni realizowali od momentu zaistnienia parafii, a ze szczególnym oddaniem realizują w ostatnich latach, jest kompleksowa pomoc ludziom ubogim, starym, chorym oraz rodzinom patologicznym, wielodzietnym i osobom z tzw. marginesu społecznego. W tym celu, przejęto w 1993 roku znajdujący się w pobliżu kościoła budynek byłego przedszkola w którym po przekształceniu go w tzw. Przytulisko p.w. Św. Franciszka z Asyżu, Kapucyni najpierw z pomocą oddanych członków Franciszkańskiego Zakonu Świeckich a następnie parafialnego Caritasu udzielają pomocy potrzebującym. Dziennie wydawanych jest w przytulisku około 270 – 300 obiadów, organizuje się liczne zbiórki i akcje charytatywne a 15-ego dnia każdego miesiąca wydawane są artykuły spożywcze dla najuboższych. To wzniosłe i szlachetne zadanie ludzi o wielkich sercach, nieobojętnych na ludzkie cierpienie, jest chyba obok innych zadań najbardziej charakterystycznym znakiem pełnego rozwoju i ewolucji parafii jednoczącej ludzi wyznających wiarę w Boga i miłość do bliźniego. Osiągnięcia parafii p. w. Św. Antoniego na wielu płaszczyznach działalności duszpastersko-charytatywnej zostały dostrzeżone przez miejscowe władze, które 4 marca 1993 roku przyznały parafii – „Medal 480 lat istnienia miasta” – jako wyraz uznania za wkład Braci Mniejszych Kapucynów w jego rozwój.
Historia parafii p.w. św. Antoniego w Pile prowadzonej od lat przez zakonników jest ciągle żywa i obfituje w znamienne wydarzenia, świadczące o niebagatelnej roli jaką pełniła i pełni dzisiaj w pilskim środowisku religijnym i nie tylko, warto ją znać choćby dlatego że, sami jesteśmy jej częścią, współtwórcami i współwyznawcami jednej chrześcijańskiej wiary. Oddajemy tym samym hołd i pamięć tym Kapucynom i parafianom, którzy podnosili ją z ruin, kształtowali, wzbogacali i nieustannie rozwijali swoim zaangażowaniem, poprzez rozmaitą działalność do obecnego kształtu parafii, z myślą o przyszłych pokoleniach.
